«Мектепке дейінгі жастағы баланың грамматикалық дұрыс сөйлеуін қалыптастырудағы ата-ананың рөлі»
Сөйлеу – әлеуметтік құбылыс, адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас құралы болып табылады. Уақытында және дұрыс сөйлеу дамуы – баланың жеке тұлғасын қалыптастырудың қажетті шарты. Сөйлеу арқылы бала қоршаған әлемді танып, білім жинайды, заттар мен құбылыстар туралы түсініктерін кеңейтеді, қоғамдық тәртіп нормаларын меңгереді. Сөйлеу дамуы барысында бала тілмен танысады. Мектепке дейінгі жаста сөйлеуді меңгеру – сауаттылықты меңгерудің, мектепте оқу үшін қажетті шарт болып табылады.
Кейде сөйлеу өздігінен дамиды деп ойлайды, арнайы әсер ету мен ересектердің көмегінсіз, бала өзі біртіндеп ауызша сөйлеуді меңгереді деп саналады. Бұл қате пікір, ол көбінесе мектепке дейінгі баланың сөйлеуіне әсер етеді. Бала ерте жастан дұрыс, анық сөйлеуді естігені өте маңызды, ол оның өз сөйлеуін қалыптастырудың үлгісі болады. Ересектер сөздерді бұрмаламай, әр дыбысты анық айтып, асықпай, буындар мен сөздердің соңғы әріптерін айтпай қалдырмай сөйлеуі керек. Егер ересектер өз сөйлеуіне мән бермесе, балаға көптеген сөздер бұрмаланып жетеді: «скока» орнына «сколько», «ложи» орнына «клади», «заплотишь» орнына «заплатишь» және т.б. Сондай-ақ, сөздің дұрыс екпінін қоюға назар аудару қажет, мысалы, «баловАться», «свёкла» орнына «свеклА». Әсіресе балаға таныс емес, жаңа және ұзын сөздерді анық айту керек. Олардың мағынасын түсіндіру қажет.
Ересектер баланың сөйлеуін қалыптастыру процесіне араласпаудың көбінесе дамуда артта қалуға әкелетінін түсінуі маңызды, ал сөйлеу мүмкіндіктері адамның жалпы интеллектуалдық дамуына байланысты. Оқу және жазу – күрделі дағдылар, олар белгілі бір деңгейде дамуды қажет етеді, соның ішінде сөйлеу дағдыларын да. Егер бала осы деңгейге жетпесе, жазу мен оқу кезінде көптеген қателіктер болуы ықтимал.
Бірақ сөйлеуді қалыптастыру мәселесін тек сауаттылықты үйретумен шектемеу керек, өйткені сөйлеуді дамыту – күрделі процесс, оның ішінде жазбаша форманы меңгеру тек бір бөлігі ғана.
Үй тапсырмаларының мақсаты – тек логопедиялық сабақтарда баланың меңгерген білімдері мен дағдыларын бекіту ғана емес, сонымен қатар сөйлеуді, психикалық функцияларды дамыту және дүниетанымын кеңейту.
Баланың белсенді және енжар сөздігін байыту және грамматикалық дұрыс байланысты сөйлеуді дамыту – бұл ата-аналар күн сайын шешуге міндетті міндет.
Үй тапсырмаларын жүргізудің ерекшеліктері
Сөйлеуді дамыту үшін арнайы ештеңе ұйымдастырудың қажеті жоқ. Күрделі құралдар мен әдістемелер қажет емес. Тек күнделікті жұмысқа дайындалып, айналаңызға мұқият қарау жеткілікті. Балалардың сөйлеуін дамытуға себеп болатын кез келген зат, табиғат құбылысы, үй шаруасы, іс-әрекет, көңіл-күй болуы мүмкін. Балалар кітаптары мен суреттер, ойыншықтар, мультфильмдер – сарқылмас материалдар ұсынады.
Үйдегі заттарды пайдаланып сөйлеуді дамыту ойындары
Сөйлеу қабілетін дамытуға арналған ойындар – күнделікті тұрмыстағы заттармен
Үстеліңізде алма жатыр ма? Керемет! Демек, сіздің қолыңызда балаңыздың тілін дамытуға арналған дайын әдістемелік құрал бар деген сөз, әрі бұл кез келген жастағы бала үшін пайдалы.
• «Сөз тауып айт» атты жарыс ойыны
Алма қандай? – тәтті, шырынды, домалақ, жылтыр, үлкен, піскен, хош иісті, сары, ауыр, жуылған.
Ойын қызықты өтуі үшін отбасы мүшелерін, балаңыздың достарын, олардың ата-аналарын шақырыңыз. Келесі сөзді тапқан адам алмадан бір тістеп жейді.
• «Суретін сал және штрихта» ойыны
Алма әлі бүтін кезде, оны қарап отырып суретін салып, түрлі-түсті қарындашпен штрихтауға болады. Бұл саусаққа пайдалы жаттығу. Дайын суретті баланың бөлмесінің қабырғасына іліп қоюға болады.
• «Ертегіні еске түсір» ойыны
Қандай ертегілерде алма туралы айтылады? – «Қаздар мен аққулар», «Ақшақар және жеті гном», «Жасартатын алмалар». Дұрыс жауап берген балаға бүтін бір алма беруге болады.
• «а» шылауымен ойын
Қолда бірнеше алма болса, оларды мұқият қарап, бір-бірімен салыстыруға болады:
1 алма сары, ал 2-еуі қызыл; бірі тәтті, ал екіншісі қышқыл; біреуінің дәні қоңыр, ал екіншісінікі – ақ, т. б.
Осыған ұқсас кез келген зат, жағдай немесе әсер сөйлеу қабілетін дамытуға арналған тамаша құрал мен себеп бола алады.
Серуен кезінде грамматикалық тұрғыдан дұрыс сөйлеуді дамыту
Серуен кезінде балаға лексикалық тақырыптар бойынша сөйлеу дағдыларын үйретіп, бекітуге болады: «Киім», «Аяқкиім», «Күз», «Қыс», «Көктем», «Жаз», «Қала», «Көлік», «Құстар» және т.б.
Ауа райын, табиғаттағы маусымдық өзгерістерді, өсімдіктерді, құстарды, жануарларды, адамдарды бақылау – өте пайдалы. Мұның бәрін міндетті түрде балаға түсіндіріп, әңгіме түрінде талқылау қажет. Қардың, судың, құмның, шөптің, шықтың қасиеттерін зерттейтін қарапайым тәжірибелер баланың танымын кеңейтеді, сонымен қатар зат есім, етістік, сын есімдер қорын байытады.
Балаға түсініксіз жаңа сөздерді түсіндіріп, бірнеше рет қайталап, оларды дұрыс айтуға үйреткен жөн.
Көшедегі дыбыстарды тыңдау да пайдалы: жапырақтардың сыбдыры, аяқтың дыбысы, машиналардың гуілі, құстардың үні, желдің, жаңбырдың, қардың, бұршақтың дыбыстары және т. б. Мұндай тыңдалым әрекеттері есту зейінін дамытады.
Бала үшін келесі ойындар қызықты болады:
«Көше не айтты?», «Үнсіз тыңда – не естідің?», «Зерделі құлақтар»,
«Кім шақырды?».
Асханада грамматикалық тұрғыдан дұрыс сөйлеуді дамыту
Асханада баланың сөздік қорын, грамматикасын және фразалық сөйлеуін келесі тақырыптар бойынша дамытуға тамаша мүмкіндік туады:
«Ыдыс-аяқ», «Тамақ өнімдері», «Тұрмыстық техника», «Жемістер», «Көкөністер».
Балаға қандай өнімдер пайдаланылып жатқанын, қандай тағам әзірлеп жатқаныңызды және бұл кезде қандай әрекеттер жасалатынын айтып отырыңыз (мысалы: «тұраймын», «араластырамын», «тұздаймын», «қуырамын» және т.б.). Көбіне балалар осы әрекеттердің орнына жалпылама «жасап жатыр», «пісіреді» сияқты сөздерді қолданады. Сол себепті қарапайым тұрмыстық сөздермен шектелмей, балаға жаңа сөздерді үнемі ұсынып отырыңыз. Ол сөздерді бала есте сақтап, қайталап айтуға тырыссын.
Тамақ өнімдерінің қасиеттерін де атап өтіңіз: түсі, пішіні, көлемі, дәмі (мысалы: ыстық, суыған, тәтті, ащы, балғын, қатып қалған және т.б.). Балаға сұрақтар қойыңыз:
– «Дәмін татып көрші, салат қандай болыпты?»
– «Сорпаға тағы не қосуды ұмыттық?»
– «Қай сәбізді таңдаймыз?» және т.с.с.
Баланы сіздің сөздеріңізді қайталауға жетелеңіз. Асханада оған жасына сай көмек тапсырмаларын беріңіз. Ол өз әрекеттері туралы айтып берсін. Себебі іс жүзінде қолданылған тілдік материал әлдеқайда жылдам әрі табиғи түрде меңгеріледі.
Далада (бақшада) грамматикалық тұрғыдан дұрыс сөйлеуді дамыту
Далада (бақшада) баланың сөздік қорын және грамматикалық сөйлеуін келесі тақырыптар бойынша дамытуға кең мүмкіндік ашылады:
«Жыл мезгілдері», «Бақша өсімдіктері», «Гүлдер», «Ағаштар», «Жәндіктер», «Жидектер», «Көктемгі (жазғы, күзгі) бақша жұмыстары» және т.б.
Даладағы бақылаулар, әсерлер мен сөйлеу дағдылары – өте құнды және көрнекі. Олар баланың есінде өмір бойы сақталады. Тек осындай табиғи жағдайда ғана бала «қазу», «жер қопару», «арамшөп жұлу», «тыңайту» сияқты көптеген етістіктердің мағынасын шынайы түсінеді. Ол өсімдіктерді суреттен емес, нақты өмірде, олардың өсу, гүлдеу, жеміс беру және солу кезеңдерінде көреді. Жидектер, көкөністер мен жемістердің қайда және қалай өсетінін, мол өнім алу үшін қандай еңбек қажет екенін түсінеді.
Гүлдердің, бұталардың, көкөністердің атаулары балаға күрделі болып көрінсе де, оларды жиі дауыстап атаңыз (мысалы: нарцисс, примула, жимолость, гладиолус, патиссон және т.б.). Алғашында бұл сөздер баланың пассив сөздік қорын толықтырады – яғни ол сөздерді танитын болады. Кейін олар белсенді қолдануға ауысып, баланың сөздік қорын байытады.
Айналамыздағы кез келген көрнекі материал негізінде келесі сөйлеу ойындарын өткізуге болады:
«Төртіншісі артық», «Не жоғалды?», «Не орнын ауыстырды?», «Не өзгерді?», «Жұбын тап»,
«Кімге не сай келеді?», «Нәзік айт», «Үлкен түріне айналдыр», «5 белгі тауып айт», «Мен не туралы айтып тұрмын?», «Қарама-қарсысын айт» және т.б.


ЛОГОПЕДТІҢ КЕҢЕСІ
Өмірдің заманауи ағымен балаларыңызбен сабаққа уақыт табу қиынға соғады... баламен бір нәрсені талқылаудың кішкене себебін жіберіп алмау керек. Дәл талқылау. Диалогсыз біржақты "сөйлеу" пайдалы емес. Кім үнсіз болса да: бала немесе ересек адам. Бірінші жағдайда балалар белсенді сөйлеуді дамытпайды, екіншісінде – пассивті (сөйлеуді тыңдау, есту, түсіну қабілеті; сөйлеу нұсқауларын уақтылы және дұрыс орындау; серіктестікке кіру).
Ұйықтар алдында жай оқу баланың сөйлеу қабілеті мен көкжиегіне оң әсер етіп қана қоймайды, сонымен қатар оқу мен әдебиеттегі мектеп белгілеріне де әсер етеді! Теледидар көрудің орнына жаңа отбасылық дәстүр жасаңыз. "Түнде" отбасылық оқу тек мектеп жасына дейінгі балаларға ғана емес, мектеп оқушыларына да қатысты. Мұндай отбасылық дәстүр тек сөйлеуге ғана емес, сонымен бірге Сіздің балаңызбен қарым-қатынасыңызға да әсер етеді.
Маңыздысы, егер олар көңілді болса, сабақтар ең сәтті болады. Позитивті эмоционалды көңіл-күй өте қажет, өйткені мәжбүрлеу сабақтары, бала тарапынан оларға теріс көзқараспен, оң нәтиже бермейді және бере алмайды.