«Мектеп жасына дейінгі балаларда фонематикалық

 қабылдауды дамытудың ойын әдістері»

Ирина Анатольевна Барабанова – мұғалім-логопед жоғары санатты

Сөздiң дыбыстарының айырмашылығы, яғни фонематиялық сыбыс – айтылғанның мағынасын түсiну үшiн негiзi. Баланың дыбысты ажыратуының ұйымдастырылмауы оған айтылғанды емес (есте сақтап, қайталап, жазады),  ол естігенін қабылдайды (кейде тура, өте жуық шамамен). «Ине» «тұманға», «орман» «қағазға» немесе «түлкіге» айналады. Фонематиялық сыбыстың жарық жеткiлiксiздiгi әсiресе мектепте хатқа және оқуға үйренуде айқындалады, кез келген үйрену процесснiң ұтымды ағуларына жауапты.

 Сондықтан мамандар фонематиялық сыбыстың дамытуы бойынша жұмысқа көп уақыт бөлуі кездейсоқтық емес, бiрақ ол әрдайым оңай және ойдағыдай ақпайды. Ата-аналар жиi, мамандардың барлық ұсыныстарын орындауға адал тырысқанда, керек нәтижені алмайды. Бұны сөйлеу сыбыстың дамытуына - алдыңғы кезеңнің талқылауына жеткiлiксiз көңіл бөлінгенімен түсiндiруге болады. Сөзбен ата-тегі кешірек жүйке жүйесінің құрылымы бойынша шұғылданады.Сөздік емес сыбыс – судың, желдің шуын, тұрмыстық шудың қабылдауы, музыка дыбыстарының - өздерінің тектері бойынша анағұрлым ежелгі. Қалыптаса, күрделі психикалық процесстер, олардың дамытулары үшін «база» құрайтын және негізде жататын қарапайым функцияларға тәуелді болады. Бала сөйлеу мен ойлауға, тек қана табиғи, тұрмыстық және музыкалық шулар, малдардың, құстар мен адамдардың дауыстарын тани бастай қабылдауда үйрене алады. Бұл сөздік емес дыбыстарды ажыратуда, ырғақ сезімін дамытумен міндетті түрде ере жүру керек. Дыбыс шығаратын заттың түрі толырақ, және бала ол туралы жағдай бойынша аңғара алуы үшін, сол затты анықтап қарау керек, егер ұстап, қолға алу мүмкін болса. Одан басқа, жабық көзбен жаттығуларды орындау, шуларды тек қана естуде, көзге тірексіз  талдау пайдалы. Әдетте жұмысты ажырату түрлерінің ең қарапайымынан бастаған жөн: «тыныш – қатты», «тез – ақырын», музыкалық бөліктер ырғақ пен қызу құрылымдары бойынша қарама-қарсыны таңдай.

Сөздік емес дыбыс айырмашылықтарды ұйымдастыру үшін логопедия мен неропсихологияда арнайы жаттығулар жасалған және ойдағыдай қабылданады. Оларға шынымен қарау, оларға керегінше уақыт пен көңіл бөлу маңызды, сонымен қатар бала үшін сабақ қызықты және тартымды болуы керек. Ұсынылып отырған ойын дәл орындауды талап етпейді, бұл тақырып еркін ойын айтысы үшін.

Шулаушы қораптар

Үлкен емес екі қорап жинақтамасын алып (өзің және бала үшін), оларды әр түрлі заттармен толтыру керек, егер қорапты сілкігенде, әр түрлі дыбыстар шығаратын. Қорапқа құмды, жарманы, асбұршақты төгуге, батырманы, тұйреуішті, қағаз түйіршіктерін, түймелер мен т.б. салуға болады. Өз жиыныңыздан қорапты алып, оны сіз сілкисіз, бала, көзін жауып, дыбысқа құлақ түреді. Содан кейін ол өзінің қораптарын алып, ішінен сол сияқты дыбыс шығатынды іздейді. Ойын барлық жұптар табылмаған шейін, жалғасып жатады. Бұл ойынның көп нұсқалары бар: ересек бірінен соң бірі бірнеше қорапты сілкейді, бала берілген әр түрлі дыбыстардың тізбегін есте сақтайды және қайталайды. Рөлдермен ауысуды және кей кезде әдейі қателесуді ұмытпау керек.

Керемет-дыбыстар

Баламен бірге табиғат дыбыстарының дыбыстық жазбасын: жаңбырдың шуын, жылғаның сылдырын, теңіздегі жағаға соққан толқынды, көктемгі тамшыны, желді күнгі орманның шуын, құстардың әнін, малдардың дауысын  тыңдаңыз. Тыңдаған дыбыстарды талқылаңыз – қандайлары ұқсас, немен ажыратылады, оларды қайда естуге болады, олардың қайсылары таныс болып көрінеді. Өзара жақсы айыратын дыбыстарды тыңдау мен танудан, содан соң дыбысталуы бойынша ұқсастардан бастау керек. Осы дыбыстарды серуендегенде тыңдаңыз: қыста – аяқ астындағы қардың сықырын, сүңгілердің шылдырын, таңертеңгілік аяздың тыныштығын; көктемде – тамшы, жылғаның сылдырын, құстардың шықылын, желдің шуын. Күзде жапырақтардың қалай сылдырлайтынын, жаңбырдың шуын естуге болады. Жазда шегірткелердің ызыңдауы, қоңыздардың, аралардың ызылдауы, масалар мазасыз шырылдайды. Қалада үнемі шулық фон: көліктер, пойыздар, трамвайлар, адамдардың дауыстары. Тағы да иістер туралы ұмытпау керек – бұл баланың өмірдегі тірегі.

Тыңда, байқа, қалай дыбыс шығады

Қол астындағы кез келген нәрселер мен заттардың дыбыстық табиғатын зерттеңіз. Дауыс қаттылығын, дыбысталу екпінін өзгертіп отырыңыз. Қағуға, жер тебуге, лақтыруға, құюға, жыртуға, шапалақтауға болады.

Не дыбысталды, тап

Баламен бірге тұрмыстық шуларды талда: есіктің сықырығы, адымдардың дыбысы, телефон қоңырауы, ысқырық, сағаттың тықылдауы, төгіліп және қайнап жатқан судың шуы, қасықтың стақанға соғылған шылдыры, беттердің сыбдыры және т.б. Бала олардың дыбысталуын тануды ашық көзбен үйренуі керек, оны барлық заттардың «дауыстарын» есінде ұстап қалуын, оларды жеті-онға дейін жеткізіп ақырындап үйрету керек.

Не қалай дыбысталады

Баламен бірге сиқырлы таяқ жаса, үйдегі бар, кез келген затты таяқпен қағыңыз. Топтағы, үйдегі заттардың бәрі естілсін. Осы дыбыстарға құлақ салыңыз, бала не қалай дыбысталатынын есте сақтасын және сіздің өтінішіңіз бойынша дыбыстатылған заттарды тапсын: «Не дыбысталғанын айтып, көрсетіп, тексер. Басында не дыбысталды, ал содан кейін?» Балаға таяқшаны беріңіз, ол қол астына түскеннің барлығын «дыбыстандырсын», енді шешу мен қателесуде сіздің кезегіңіз. Өзіңізбен бірге серуендеуге «сиқырлы» таяқшаны алуға ұмытып кетпеңіз. Күрделірек нұсқасы – көздің көруіне тірелмей дыбыстарды тану. Бала сұрақтарға жауап береді: «Қандай затты мен қақтым? Не ұқсас дыбысталады? Біз қайда ұқсас дыбыстарды естідік?»

Қайда қоңырау соқты

Дыбыстың бағытталуын анықтаймыз. Осы ойын үшін қоңырау немесе басқа дыбысталатын зат керек. Бала көзін жабады. Сіз одан алшақтау тұрыңыз және ақырын шылдырлатыңыз (дүрілдеңіз, шулаңыз). Бала дыбыс естілетін жаққа қарай бұрылып, және жабық көзбен бағытты көрсету керек, содан соң көзін ашып өзін тексеру керек. Сұраққа жауап беруге болады: қайда шырылдайды? – сол жақтан, алдан, үстінен, оң жақтан, астынан. Қиынырақ және көңілдірек түрі – «соқыртекелер». Бала жүргізуші рөлінде. Суретті немесе ойыншықты таңдап ал.

Сіз қағасыз (сыбдырлайсыз, дүрілдейсіз, керней тартасыз, шылдырлайсыз, пианинада ойнайсыз), ал бала сіз не істегеніңізді, не дыбысталғанын табады және сәйкес суретті, ойыншықтарды таңдаймыз.

Әнді құрастырамыз

Баламен бірге аспаптармен диалогқа түсіңіз –  бір-біріңізді құлақ салып тыңдап, «айтқан сөзді» кезектестіріңіз. Бала бірдеңені жеткілікті құрылымды орындаған кезде, оның «ілікпе сөзін» қайталаңыз. Бала кенеттен өзінің олжасының жұмысын өтемеген шейін, ойынды жалғастырыңыз.

Ырғақтық құрылымды өңдеу

Сіз қолмен тарсылдатып, ырғақ бересіз, мысалы: екі соққы – үзіліс – үш соққы. Бала оны қайталайды. Алдымен бала сіздің қолдарыңызды көреді, содан кейін осы жаттығуды жабық көзбен орындайды.

Ойынның түрлері:

бала ырғақтық суретті оң, сол қолымен, екі қолымен бір мезгілде, кезекпен (шапалақтар мен үстел бойынша соғу);

сол ырғақтық суретті аяғымен суреттейді;

өзінің ырғақтық суретін ойдан шығарады және олардың орындалуын бақылайды.

Мәселені орындаудың мүмкіндік жолдары: ырғақтың ұзартылғаны мен қиындатылғаны, ырғақтың суреттің ішінде әр түрлі дыбыстардың көшірмесі.

Ырғақтық құрылымдарды жазуға болады: әлсіз соғу – қысқа тік сызық, қатты – ұзын тік сызық.

Қатты – ақырын

Баланы дауысты дыбысты, буынды немесе сөзді қатты, сосын ақырын, созылыңқылап, сосын үздік-создық, жоғары , аласа дауыспен айтуды өтініңіз.

Ойынның нұсқасы: қандай да бір ертегі кейіпкерлерін есңізге түсіріңіз немесе ойдан шығарыңыз, олардың ішінен кім қалай сөйлейтінін келісіңіз, содан кейін шағын диалог ойнаңыз, өзіңіздің кейіпкерлеріңізді дауысынан таныңыз, рөлдермен ауысып отырыңыз.

Камертон

Балаға кез келген өлеңмен жазылған тексті буынмен айтуды және бір уақытта оның ырғағын тәртіп бойынша соғу:  буындарды қағу (әр бір буын – бір соққы), әр бір сөзде, сылтауды қоса, қол немесе аяқ ауысады.

Өзіңнің дауысыңды таны

Сізге таныстарыңыздың, тектілеріңіздің дауыстарын, міндетті түрде өзіңіз бен балаңыздың дауысын  магнитофонға жазып алу керек. Кассетаны бірге тыңдаңыз. Баланың өзінің дауысы мен жақын адамдарының дауыстарын білу маңызды. Мүмкін, бала кассетадағы өзінің дауысын бірден танымайтын шығар, оның дыбысталуына үйреніп кету керек.