Ызақор бала бүгінгі күнде
Агрессия біреуге немесе бір нәрсеге зиян келтіруге бағытталған физикалық құбылыс. Барлық адамдар агрессивтіліктен зардап шегеді. Орташа агрессивтілік – жағымсыз, әрі жағымды
сапа. Егер адамдар енжар, бос болса, өмірдегі өзіне қатысты өз құқықтарын қорғай алмас еді немесе шиеленіскен мәселелерін шеше алмас еді. Сондықтан керек жерінде мінездің агрессивті жақтарын көрсету көп жағдайда пайдалы болады. Бірақ, шамадан тыс бақыланбайтын агрессивтілік қауіпті. Балалардың агрессивті мінез-құлқы - ата-аналар психологқа жүгінетін өзекті мәселелердің бірі. Сонымен бірге педагогтар мен ата-аналар агрессивтіліктің өзі орынсыз мінез-құлықтың түрі емес екенін түсінеді. Балалардың агрессивтілігі көбінесе ата-аналарында, олардың сезімдері мен балаларға деген реакцияларында болатындығы сөзсіз. Көбінесе балалардың агрессиялық проблемалары ерте жастағы агрессиядан туындайды, ол тиісті жерде және тиісті жаста түзетілмейді.
Сондықтан агрессивтілікті жоюға болмайды, керісінше оның себептерін түсініп, оны пайдалы қолдану үшін тиісті шаралар мен түзету әдістерін орында пайдаланған маңызды. Себепсіз агрессивтілік, ассоциация, баланың мінез-құлқының жеткіліксіздігінен, әсіресе агрессия кенеттен пайда болған кезде ауыр бұзылулардың белгілерінің бірі болуы мүмкін. Ата-аналар мұндай проблемаға баланың ерте балалық шағынан бастап тап болады. Бұл жағдайда баланы жүйке психиатрының, психиатрдың тексеруі және одан кейінгі емі қажет. Көбінесе, балаларды ата-аналары немесе басқа отбасы мүшелері саналы немесе бейсаналық қабылдамауынан қорғайды, содан кейін олардың агрессивтілігі анағұрлым ауыр және ауыр бұзушылықтардың көрінісі болып табылады. Мұндай бала онымен қарым-қатынаста үлкен арақашықтық орнататын ата-аналардың өміріндегі кедергіні сияқты сезінуі мүмкін. Эмоционалды қабылдамау баласына деген жаһандық қанағаттанбаушылықтан, ата-аналардың «ол қандай-да бір жолмен ондай емеспін» деген тұрақты сезімінен көрінуі мүмкін. Отбасындағы тым қатаңдық, баланы қорқыту, рұқсат бермеу немесе бір балаға бағытталған әр түрлі отбасы мүшелеріне арналған ата-аналардың әртүрлі стильдері бала агрессиясын тудырады. Ата-аналардың балаларды жазалауы, дөрекі түрдегі жағымсыз пікірлері балалардың агрессивтілігіне әсер етеді. Сондай-ақ, ата-аналардың бір-біріне және басқа объектілерге бағытталған агрессивті мінез-құлқын көрсетудің әртүрлі формалары балалардағы агрессивті мінез-құлықты консолидациялауға ықпал етеді. Бала өміріндегі нақты ережелердің болмауы, жеткіліксіз немесе түсініксіз шектеулер баланың өз мінез-құлқын басқаруды үйрене алмайтындығына әкеледі. Балалар негативті назар аударуға және агрессия арқылы алуға әдеттенген отбасыларда бала агрессияны өзін-өзі көрсету және тану тәсілі ретінде қолдануы мүмкін. Бұл балаларда өзін-өзі бағалау төмен болады. Баланың көзінше оның жағымсыз қылықтарын айту да балада агрессия тудырады немесе баланың намысына тиіп, одан көршінің баласының ақылды екендігін айту оның агрессиясын тудырады. Кейін бала сол мақтаған құрдасын ойын кезінде ұрып, агрессисын көрсетуі де мүмкін. Кейбір агрессиялар эмоционалды дамуында ауытқушылықтары бар кішкентай балаларда жиі кездеседі. Мұндай балалар өз қызметінің эмоционалды салдарын бағалай алмайды. Эмоционалды бұзылулардың себебі биологиялық та, әлеуметтік те болуы мүмкін. Ондай жағдайда ата-аналар балаға психологтың айтқан тапсырмаларын орындау арқылы көмектесе алады. Алдымен ата-ана өзінің жағымсыз эмоциялық күйін басқара білуі керек. Бұл балаға өзін-өзі басқаруды үйретудің ең жақсы әдісі, ол балаға біртіндеп жыл өткен сайын оған ашуды білдірудің жетілген тәсілдерін ауызша қолдана отырып, мүмкіндігінше жұмсақтықты үйретуге мүмкіндік береді. Психолог арнаулы тапсырмалар арқылы баланың агрессивтілігін жақсы пайдаланбаған, оны өздеріне қалай бағыттау керектігін таппаған қиын, тілалғыш тыныш балаларды жақсы біледі. Ондай балалар агрессия кезінде өздерінің ернін тістейді немесе өз бетін ұрады, шашын ұйпалайды, тырнақтарын тістейді. Оларды іштен толтыратын ашу біртіндеп пассивті-агрессивті мінез-құлыққа айналады. Бала шынымен де өзінің ашу-ызасын шығарғысы келетінін түсінбейді, ол қыңырлығымен, сұраныстарды әдейі ұмытады, бірдеңе жасаудан әдейі бас тартады. Бұл баланың 7 жас дағдарысы кезінде байқалады. Ата-аналар баланың ашуланшақтық, қызғаныш, реніш сияқты күшті эмоцияларға беріліп тұрғаны туралы айтып, баланың өзін басқара білуіне және балада не болып жатқанын түсіну қаншалықты маңызды екенін шыдамдылықпен түсіндіруі керек. Балаға ата-ана өздерінің ата-аналық сезімдерін балаға жағымды етіп көрсетулері маңызды. Баланың сезімін іс-әрекеттен сөзге айналдыру оған олар туралы не айтуға болатындығын білуге мүмкіндік береді. Баланың сезімдерінің тілін білу оған «қорқынышты» мінез-құлқымен бәрінің назарын аударуға емес, оның ренжігенін немесе ашуланғанын айтуын жеңілдетеді. Агрессивті антисоциалдық мінез-құлық бірден қалыптаспайды, ол бірнеше жылдар бойы қалыптасады. Ата-аналар балалық шақтағы агрессияны ашық формада болған кезде ғана байқауға бейім. Ата-ана мен педагог балаға қарағанда шыдамды болуы керек. Кез келген жағдайда ренжімеу, жағдайды ушықтырмау, бірақ агрессиялық энергияны шығармашылыққа, шығармашылық ізденістер мен хоббилерге сублимациялауға жұмсау маңызды. Балалардағы агрессиялық көріністер нәрестелік шақта пайда болады. Нәрестенің ашулы жылауында байқалатын реніш пен ашуланшақтықтың себебі қарапайым, бұл баланың физиологиялық мұқтаждықтарына қанағаттанбағандығын білдіреді. Бұл жағдайда агрессивті реакция - өмір сүру үшін күрес реакциясы болып табылады. 2-5 жастағы балаларда құрбы-құрдастарына ашулануы және физикалық шабуыл жасауы, ойыншықтарға иелік етуге байланысты қақтығыстар болып табылады. Егер осы жас аралығында ата-аналар баланың мінез-құлқына төзімсіз болса, нәтижесінде балада қыңқылдау, бағынбау, қыңырлық сияқты агрессияшылдықтың символикалық нысандары қалыптасуы әбден мүмкін. 3 жастағы баланың айқайы, жылауы, тістеуі, тебінуі оның "зерттеушілік түйсігін" шектеумен, таусылмас білімқұмарлық пен ата-ананың "болмайды" деген тыйым салуы арасындағы қайшылықпен байланысты болуы мүмкін. Мектепке дейінгі шақта ер баланың сотқарлығы, қыз баланың жылауы мен шаңқылы агрессия танытудың түрлері болып табылады. Осы жаста ер балалар қыздарға қарағанда агрессивті беталыстарды көбірек байқатады, себебі, қыз балалар бұл беталыстар үшін жазалау мүмкіндігінен жасқанады, ал ұлдардың агрессиясы қоршаған ортада еріксіз көрсетіледі. Агрессия мақсатқа жетудегі табандылық, жеңіске ұмтылу, кедергілерді жеңу сияқты қасиеттердің көрінісі. Сондықтан балалардың мінезінен агрессияшылдықты толық алып тастауға емес, оның жойқын, бейәлеуметтік көрінісін шектеу мен бақылауға және оның мақсаткерлік, табандылық, өз-өзіне қорған бола білу, жағымсыз не зиян нәрсеге "жоқ" деп айта білу сияқты оң көріністерін ынталандыруға бағытталуы тиіс. Агрессияшылдықты танытуға биологиялық факторлар (жүйке жүйесінің ерекшеліктері, тұқым қуалаушылық, биохимиялық факторлар) әсер етеді. Егер бес жастан асқан бала басқа балалар мен жануарларды азаптағаннан құмары қанса, мұндай жағдай сирек кездескенімен, әрқашан да психотерапевт пен психологтың арнайы емін қажет етеді. Гипербелсенді балалар мазасыз әрі ашушаң болады, сөз көтере алмайды және қирату мен қиянат жасауға бейім келеді. Гипербелсеңді балалардың мінез-құлқы ырықсыздығымен, ойланбаған іс-әрекеттермен, тыйым салуларды бұзумен ерекшеленеді. Мұндай бала іштей сүйкімді, жомарт, мейірімді болуы да әбден мүмкін, бірақ ми қыртысының биохимиялық дисбалансы, оның мінез-құлқын аса белсенді етіп жібереді, ал бұны реттеу өз кезегінде дәрігердің жұмысы. Бұл жағдайда балаға дос табуға көмектесу, оны құрдастарымен қарым-қатынас жасауға үйрету оның бірігіп жасаған істері арқылы жалпыға ортақ мінез-құлық нормаларын тезірек меңгеруге көмектеседі. Балалардың агрессивті мінез-құлқын түзету үшін, агрессияны алдын-алуға бағытталған тәсілдер де жарамды. Мұндай типті бала үшін бір ғана жылы сөз, бір жылы лебіз оның өшігуін басуға жеткілікті болуы мүмкін. Мұндай баланы "бұзылған" деп ойламау керек. Егер де ата-ана осылай ойлай бастаса, онда оларда баланы қабылдамау, оны жатсыну сезімі пайда болуы мүмкін. Бұл міндетті түрде балаға да сезіледі, ал ең жақындарының арасында жалғыздық сезіміне шалдығу, баланың одан әрі қиналуына әкеп соғуы мүмкін.
Психологиялық кеңес
Агрессияшылдықтан ең көп зардап шегетін бала болып табылады. Ол ата-анасымен араздасады, достарын жоғалтады, үнемі ашушаңдықта және көбінесе қорқынышта өмір сүреді. Мұндай бала үшін ең жақсы ем қамқорлық пен жан жылуы. Бала әрбір сәт сайын ата-аналар оны жақсы көретінін, бағалайтынын және қабылдайтынын сезсін. Бала өзінің ата-анасына қажет және маңызды екенін білсін.
