"Сөйлесу оңай" - мектепке дейінгі риторика курсы 

 

 

 

Риторика (грек. rhetorike - "шешендік өнер") - дұрыс және әдемі сөйлеуді қалыптастыру, беру және қабылдау процестері мен заңдылықтарын зерттейтін ғылыми пән.

 

Бұрын риторика шешендік өнер, ауызша көпшілік алдында сөйлеу өнері, яғни сөздің тікелей мағынасында ғана қарастырылды. Риториканы кең мағынада түсіну тек Орта ғасырларға жақындады.

 

Дәстүрлі риторика ("жақсы сөйлеу туралы ғылым", Квинтилиан анықтамасы бойынша) грамматикаға ("дұрыс сөйлеу туралы ғылым"), поэтикаға және герменевтикаға қарсы болды. Уақыт өте келе Риторика логикалық және әдеби бағытқа ие болды.

 

Даму барысында риториканың анықтамасы, шын мәнінде, қандай сөйлеуді жақсы және сапалы деп санау керектігін түсінудегі айырмашылықтарға дейін азайтылды. Мұнда екі негізгі бағыт бар:

 

Логикалық-жақсы сенімді, тиімді сөйлеуді қарастыру ұсынылды.(Аристотель).

Әдеби-олар жақсы безендірілген, керемет, эстетика ережелеріне сәйкес салынған сөйлеуді (Исократ және басқа да риториктер) қарастыруға бейім.

Риториканың жандануы 20 ғасырдың ортасында басталды, бұл кезде адамдарға тіл туралы білім ғана емес, қарым-қатынас қажет екендігі белгілі болды.

 

Қазіргі уақытта балалар мен ересектердегі сөйлеу мәдениетінің төмен деңгейі, сөйлеу дәстүрлерінің жоғалуы айқын көрінеді. Неге бұлай болады?

 

Осы фактке қарамастан, қазіргі баланың сөздік қоры 10-15 жыл бұрынғы құрдастарынан әлдеқайда көп, біздің еліміздегі статикалық мәліметтерге сәйкес, соңғы жылдары мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу дамуының көрсеткіштері көп нәрсені қалайды. Сондықтан мектепке дейінгі балалық шақта бұл мәселені шешуде риторика мен оның құралдарын қолдану қажеттілігі туындайды.

 

Біздің заманымыздың балалары өмірдің алғашқы жылдарынан бастап телешоулар мен бейнефильмдерді көреді, радио тыңдайды, компьютер қолданады, әртүрлі стильдердің сөздерін естиді. Мектеп жасына дейінгі балалар қарым-қатынас процесінде ана тілін меңгереді, ал олар бір-бірімен әлсіз өзара әрекеттеседі. Сондықтан осы мәселеге көбірек көңіл бөліп, балаларға ауызша қарым-қатынастың барлық әдістерін шебер меңгеруге көмектесу керек. Бұл мектепке дейінгі балалық шақтағы риториканың мәні. Бұл тұрғыда біз өзекті мәселенің себептерін анықтаймыз. Көптеген себептер бар: балалардың көпшілігі отбасында жалғыз және көшбасшылыққа үйренеді, олар мектепке дейінгі мекеменің қабырғасынан тыс басқа балалармен сирек араласады. Ата-аналардың жоғары жұмыспен қамтылуы баламен қарым-қатынас жасауға ықпал етпейді. Мектеп жасына дейінгі баланың сөйлеуі де осыдан зардап шегеді - ол кедей болады, көптеген балалар өз ойларын айта алмайды, шектеулі сөздер қоры бар.

 

Балаларда ашықтық, сенім, достық позициясын қалыптастыру қарым-қатынас мәдениетін тәрбиелеудің міндетті шарты болып табылады. Мектепке дейінгі жаста балалар әр түрлі әңгімелесушілермен байланысқа түседі: құрдастар, жас балалар, ересектер; туыстар, туыстар; бейтаныс адамдар, сондықтан бала қалай амандасу, қоштасу, қалай алғыс айту, телефон арқылы диалог жүргізу және т.б. осы және басқа мәселелерді шешуге мектеп жасына дейінгі балаларға арналған риторика көмектесе алады.

 

Адамдарға деген жақсы қарым-қатынас бәріне түсінікті түрде көрінуі керек. Адамның адаммен қарым-қатынасының бұл түрі, сапасы сыпайылық болып табылады.

 

Қарым-қатынас мәдениеті тек сыпайылықпен шектелмейді. Оның ажырамас атрибуты - бұл әдептілік, яғни.басқалардың сезімдері мен көңіл-күйін түсіну, өзін орнына қою, белгілі бір әрекеттер басқаларға қандай эмоционалды реакция тудыратынын елестету қабілетінен тұратын ең сүйкімді және тартымды адами қасиеттердің бірін түсіну қабілеті.

 

Қарым-қатынастың негізгі құралы-тіл, сөйлеу, сөз. Адам осы қарым-қатынас құралына ие болғандықтан, олар көбінесе оның мәдениеті мен білімін бағалайды. Сөйлеу мәдениетін тәрбиелеу қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға органикалық түрде енеді. Оның сөйлеу дамуы көбінесе баланың есту қабілетіне байланысты. Қазіргі өмірдің ырғағы ата-аналарға баланың сөйлеу мәдениетін мақсатты және жүйелі түрде дамытуға мүмкіндік бермейді.

 

Қазіргі қоғамда адамның сәтті өмір сүруі үшін белгілі бір әлеуметтік ортада қабылданған мінез-құлық ережелерін сақтау қажет. Қазіргі уақытта балалар, жасөспірімдер мен ересектер арасында моральдың айтарлықтай жетіспеушілігі байқалады. Адам қатыгездік, наглость, равнодушие туындатады көптеген қақтығыстар қоғамда. Осыған байланысты этикетті белгілі бір әлеуметтік ортада қабылданған мінез-құлық ережелері ретінде зерттеудің өзектілігі күмән тудырмайды.

 

Мектепке дейінгі риторика курсы балаларды сөйлеу мінез-құлқы мәдениеті мәселелерімен мүмкіндігінше ертерек таныстыруға арналған, бұл баланың дамуына жағымды әсер етеді, ол құрдастарымен және ересектермен оң байланыс орната алады, жанжалсыз қарым-қатынас жасай алады және болашақта жетістікке жетеді.

 

В. А. Сухомлинский "адамның сөйлеу мәдениеті - оның рухани мәдениетінің айнасы" деп айтқан. Сөзде-ойдың мәні. Сондықтан өсіп келе жатқан адамның ерте жастан бастап ойды сөзбен ойлауға және белгілеуге, жалпы қабылданған сөйлеу этикетін сақтай отырып, сөз арқылы сөйлесе білуі өте маңызды.

 

Мектепке дейінгі риторика курсы балаға көмектеседі:

 

Тірі сөздің табиғатын білу;

Ұялшақтықты жеңу;

Өзіне деген сенімділікті дамытады;

Ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынас жасауды үйретеді;

Мәнерлеп және сауатты сөйлеу құпияларын ашады;

Сөйлеу этикетінің формулаларын игеруге көмектеседі.

Жоғарыда айтылғандардың бәрі балалармен риторика бойынша үйірме сабақтарын өткізу қажеттілігін растайды. Біз балаларда бірегей адамның сыйын - сөз сыйын неғұрлым тезірек дамыта бастасақ, В.И. Чернышевтің сөзімен айтқанда, "балалардың аузын ашу" үшін бәрін тезірек жасаймыз, соғұрлым тезірек нәтижеге қол жеткіземіз.

 

Бұл бізге көмектеседі қазіргі риторика. Өйткені, риториканың орталығы-тиімді қарым-қатынасты үйрету.

 

Риторика балаларды сөйлеу мінез-құлық мәдениеті мәселелерімен таныстыруға ықпал етеді, онда әртүрлі коммуникативті мәселелерді шешу қажет:

 

- Мұқият тыңдаушы болу деген нені білдіреді?

 

- Қарым-қатынас ережелері бар ма?

 

- Қалай қоштасуға, кешірім сұрауға, кешірім сұрауға және т. б.

 

Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдау "сөйлеудің экспрессивтілігі" ұғымы интеграцияланған сипатқа ие және ауызша (интонация, лексика және синтаксис) және вербальды емес (мимика, ым-ишара, поза) құралдарды қамтиды.

 

Сөйлеудің экспрессивті жағын дамыту үшін әр бала өзінің эмоцияларын, сезімдерін, тілектері мен көзқарастарын қарапайым әңгімеде ғана емес, сонымен бірге көпшілік алдында, сыртқы тыңдаушылардың қатысуынан ұялмай көрсете алатындай жағдай жасау керек. Көпшілік алдында сөйлеу әдетін адамда оны бала кезінен аудитория алдындағы қойылымдарға тарту арқылы ғана тәрбиелеуге болады.

 

Мектепке дейінгі риторика танымдық қабілеттердің дамуына, коммуникативті-сөйлеу құзіреттілігінің қалыптасуына ықпал етеді, қоршаған әлемге, табиғатқа деген қызығушылықты арттырады.

 

Бұл жағдайда театрландыру элементтерін үнемі қолдана отырып, риторика сабақтары үлкен көмек бола алады.

 

Риторика сабақтары балалардағы эмпатияны дамытудың маңызды құралдарының бірі болып табылады, яғни адамның эмоционалды жағдайын бет-әлпетінде, ым-ишарасында, интонациясында тану қабілеті, әртүрлі жағдайларда өзін-өзі көрсете білу, жәрдемдесудің тиісті жолдарын табу мүмкіндігі.

 

Риторика сабақтарының мазмұны мектеп жасына дейінгі балаларға арналған әр әдеби шығарма немесе ертегі әрқашан моральдық бағытқа ие болғандықтан (достық, мейірімділік, адалдық, батылдық және т.б.) мінез-құлықтың әлеуметтік дағдыларының тәжірибесін қалыптастыруға мүмкіндік береді.

 

Ертегінің арқасында бала әлемді ақылмен ғана емес, жүрекпен де біледі. Тек біліп қана қоймай, жақсылық пен жамандыққа деген өз көзқарасын білдіреді. Кейіпкерлердің репликаларының экспрессивтілігі, өз мәлімдемелері бойынша жұмыс барысында баланың сөздігі байқаусызда іске қосылады, сөйлеудің дыбыстық мәдениеті, оның интонациялық жүйесі жетілдіріледі. Орындалатын рөл, айтылған ескертулер баланы анық, анық, түсінікті түрде түсіндіру қажеттілігіне қояды. Ол диалогтық сөйлеуді, оның грамматикалық құрылымын жақсартады. Коммуникативті жағдайлар балаға көптеген проблемалық жағдайларды жанама түрде кейіпкердің атынан шешуге мүмкіндік береді. Бұл ұялшақтықты, өз-өзіне күмәндануды, ұялшақтықты жеңуге көмектеседі.

 

Сондықтан ұсынылған жұмыстың жалпы мақсаттары:

 

Ауызша сөйлеуді, оның экспрессивтілігі мен байланысын жетілдіру.

Сөйлеуді сыни қабылдауды, коммуникативті орындылық (орындылық) сезімін дамыту.

Сөйлеудің не үшін қажет екендігі, қарым-қатынас түрлері, сәтті қарым-қатынас деген не және т. б. туралы сөйлеу тұжырымдамаларын кеңейту.

Сөйлеу мінез-құлық мәдениетін дамыту, сыпайылықты тәрбиелеу.

Шығармашылық қиялдың, әдеби және коммуникативті қабілеттердің дамуы.

"Қарым – қатынас жасау-бұл жай" курсының негізгі мақсаты-балаларды сөйлеу жағдайларында сөйлесуге үйрету немесе нақты сөйлеу жағдайларында өзін-өзі ұстай білуге үйрету.

 

Курстың міндеттері:

 

Білім беру:

 

1. Балалардың сөйлеу қабілеттерін анықтау және дамыту;

 

2. Күнделікті және іскерлік қарым-қатынас риторикасының негізгі ұғымдары туралы алғашқы түсінік беру;

 

3. Дұрыс нақты сөйлеудің негізгі элементтерін меңгеруді үйрету;

 

4. Балаларды әдеби тіл нормаларымен таныстыру;

 

5. Адами қарым-қатынас өнері туралы білім беру, әртүрлі сөйлеу жағдайларында тиісті мінез-құлық үшін қажетті дағдылар мен тәжірибе жинауға көмектесу;

 

6. Балаларға ауызша қарым-қатынас формулаларын білуге көмектесу;

 

7. Мектеп жасына дейінгі балалардың назарын тірі сөзге аудару, тіл тарихына қызығушылықты ояту;

 

Дамыта оқыту:

 

1. Дауыс сапасын дамыту( тембр, күш, биіктік); дикция, сөйлеу қарқыны, тыныс алу;

 

2. Баланың коммуникативтік қасиеттерін дамыту.

 

3. Ересектермен және балалармен еркін қарым-қатынасты дамыту;

 

4. Өз ойларын дәйекті түрде жеткізе білу, сендіру, өз көзқарасын қорғау қабілетін қалыптастыру;

 

5. Сөйлеу, пластик, бет әлпетінің экспрессивтілігімен жұмыс жасай отырып, балалардың актерлік қабілеттерін дамыту.